Olga Palinkaš rođena je 1941. godine u Zagrebu od oca mađarskog i majke hrvatskog porekla. Prvo se izjašnjavala kao jugoslovenska, a kasnije kao hrvatska umetnica, glumica, rediteljka i scenaristkinja sa formalnim obrazovanjem iz vajarstva stečenim u Zagrebu, a kasnije u pariškoj Akademiji lepih umetnosti. Međutim, najpoznatija je kao partnerka Orsona Velsa, po mnogima najboljeg reditelja svih vremena i zbog toga gotovo da ne postoji članak, studija, kritika njenog rada bez pomena rediteljevog imena ili njegovog udela u stvaralaštvu Olge Palinkaš. Ovaj prikaz pokušaj je sistematizacije i analize njenih filmova i sagledavanje individualnih umetničkih dometa Zagrepčanke.

Filmski počeci

Nesporno je, doduše, da je Orson Vels zaslužan za Olgino veće interesovanje za kinematografiju. Kako je sama rekla u jednom intervjuu za dnevne novine, pre nego što je upoznala Velsa, film je nije toliko zanimao. Imala je 21 godinu, studirala je vajarstvo, radila na TV Zagreb i pisala za sebe. Međutim, dok je bio u Zagrebu na snimanju svog filma Proces po motivima istoimenog Kafkinog romana, Orson Vels, tada četrdesetšestogodišnji proslavljeni reditelj, zapazio je u noćnom klubu Hotela Esplanade Olgu, prišao joj i započeo razgovor. Bio je očaran njenim izgledom i opisivao je kao tamnokosu, prekrasnu, srdačnu, egzotičnu i duhovitu. Kasnije je govorio da ga je najviše oduševljavalo što je pametna. „Ona je prva inteligentna žena u mom životu.“¹ Dan nakon što su se upoznali, Olga mu je donela svoje skulpture, a on je njoj pokazao filmski set. Uskoro su se zbližili, a on ju je preimenovao u Oja Kodar. Ime Oja bilo je Olgin nadimak i tako ju je nazivala njena sestra, a prezime Kodar su zapravo spojene reči k’o i dar jer je za Velsa Olgino prisustvo ličilo na dar koji mu je dodeljen sa neba. Tako je započela njihova ljubavna afera koja je trajala do rediteljeve smrti, iako je sve to vreme bio oženjen svojom četvrtom ženom, italijankom Paolom Mori.

Prva poslovna saradnja Olge, a kasnije Oje i Velsa bila je na filmu Dubina (The Deep, 1970) koji su snimali u Dalmaciji. Film nikada nije završen zbog finansijskih problema. Oja se, doduše, i pre toga pojavljivala kao epizodna ili sporedna uloga u filmovima inostrane produkcije (italijanski film Jednodimenzionalna žena, francuski Nežni siledžija, Okrugli, Ostani špijun, Kreten u Istanbulu) i u domaćim jugoslovenskim filmovima Sudar na paralelama i Parče plavog neba. Do kraja života glumila je isključivo u Orsonovim filmovima.

Kodar korediteljka i koscenaristkinja

Prvi film na kojem je Oja Kodar potpisana kao koscenaristkinja i korediteljka je francusko-iransko-zapadnonemački dokumentarni film iz 1973. godine Istine i laži, prevođen i kao F kao falsifikat (u originalu na engleskom F for Fake i na francuskom Vérités et Mensonges). Film je jedan od poslednjih Orsonovih filmskih završenih dela u životu. Ovaj dokumentarac ili, preciznije rečeno, filmski esej je 2014. godine zauzeo 15. mesto na listi najboljih dokumentarnih filmova svih vremena po mišljenju filmskih kritičara britanskog časopisa Sight & Sound.

Dokumentarac koji ponekad zaliči na eksperimentalnu formu i vrlo smelo koketira sa teorijama filmskog postmodernizma, tematizuje pitanje umetničke verodostojnosti i preispituje da li je originalnost u umetnosti uopšte moguća. Na primeru mađarskog slikara Elmira de Horija koji je godinama prodavao falsifikate poznatih slika koje je sam pravio i na primeru Kliforda Irvinga, američkog pisca koji je krivotvorio biografiju u cilju prodavanja svojih knjiga, film pokušava da prikaže iluzornost inovacije. U nekoliko scena Orson Vels izvodi magične trikove ispred kamere kao potvrdu svoje teze da je umetnost samo veština obmanjivanja, a zatim citira slikara Pikasa koji kaže: „Umetnost je laž koja nam pomaže da shvatimo istinu, barem onaj deo istine koji uopšte možemo pojmiti. Umetnik mora znati kako uveriti druge u istinitost svojih laži.“ Film takođe sadrži metafilmske odlike gde Orson sedi u montažerskoj sobi i radi sa filmskom trakom filma F kao falsifikat i tako demistifikuje proces nastanka dela. Kraj filma spaja igrani materijal i dokumentarne snimke i pripoveda o izmišljenoj ljubavnoj aferi Oje Kodar i Pabla Pikasa što dovodi Pikasa u situaciju da plagira svoja dela.

U Filmskoj enciklopediji, filmski teoretičar i reditelj Ante Peterlić opisuje Ojin i Orsonov prvi zajednički film kao „ležeran, ali predug esej o Velsu privlačnim temama odnosa istine i iluzije, umjetnosti i stvarnosti“² Ono što bi zasigurno poboljšalo dokumentarac bilo bi njegovo usmerenje na jednu temu i njeno promišljanje do izvesnih zaključaka umesto preplitanja različitih stilova i sadržaja. Estetika i tematika svega i svačega rezultirala je čestim zbunjivanjem publike.

Drugi zajednički film ljubavnog i umetničkog para bio je kratkometražni film Sanjar (The Dreamer, 1980/’82) koji je Orson režirao, a Oja i Orson su zajedno pisali scenario i glumili. Film nikada nije završen, a bazirao se na pričama Sanjar i Eho Keren Bliks (pseudonim Isak Dinesen). Narativ je vrlo jednostavan: operska pevačica izgubi glas usled nesreće u požaru te odlučuje da putuje po svetu gde je prati duh zaštitnik. Kako nisu mogli da zainteresuju nijednu producentsku kuću, snimanje filma su započeli u svom apartmanu u Holivudu, ali snimljeno je samo 20 minuta materijala na 35mm filmskoj traci. Nedovršen film se danas čuva u Muzeju filma u Minhenu.

Vreme samostalnosti

Debitantski film Oje Kodar za koji samostalno potpisuje režiju i scenario je celovečernji film američke produkcije Jaded (1989) smešten u Los Anđelesu. Film je nominovan na Filmskom festivalu u Dovilu (Francuska) u kategoriji najboljih po oceni kritičara. Iako je teško doći do prvog kinematografskog ostvarenja Oje Kodar, ono što je jasno iz kritika i isečaka iz filma jeste da je Jaded drama o ženi koja trpi porodično nasilje, a zatim napušta dom i odlazi da živi sa svojim rođacima, transrodnom osobom, ženom koja takođe trpi seksualno nasilje i operskom pevačicom nimfomankom. Iako priča poseduje popriličan broj nemotivisanosti, karakteri su nedosledni, a i tehnički aspekti filma su slabi, posebno je izražena Ojina feministička poruka, jer se žene na kraju udružuju, solidarišu jedna sa drugom i prevazilaze problem fizičkog nasilja. Doduše, junakinje filma nasilje rešavaju nasiljem, ali je pohvalna hrabrost i požrtvovanost na koju se rođake odlučuju.

Najproblematičniji, najanaliziraniji i najkontroverzniji film umetnice je Vrijeme za… (1993) gde je Oja rediteljka i scenaristkinja. Od Velsa je preuzela Garija Gravera, snimatelja sa kojim je reditelj sarađivao na svojim filmovima ’70-ih godina 20. veka. Vrijeme za… nastao je u koprodukciji Jadran filma i italijanske televizije RAI. Ratni film nadahnut hrvatskim patriotskim osećanjima pripoveda o samohranoj majci Mariji i njenom sinu Darku koje na selu napadnu četnici. Porodica odlazi u Zagreb gde se Marija zapošljava u bolničkoj perionici, a Darko se, uprkos majčinom protivljenju, dobrovoljno priključuje hrvatskoj vojsci, a tamo se zaljubljuje u siromašnu devojku iz kampa. Mariju pogrešno obaveste da je Darko poginuo na ratištu pa ona hrabro odlazi da pronađe njegove posmrtne ostatke i sahrani ga u rodnom selu. Hrvatski filmolog Nikica Gilić priseća se filma uz reči: „Zbog ratne situacije čovjek je loše volje i onda još pogleda loš film o tome. To mu ne pomaže.“³

Najveći problem filma jeste prikazivanje apsolutno svih Srba kao četnika, silovatelja, nasilnika, svirepih, agresivnih i zlih pobornika za ideju velike Srbije, a sve Hrvate bez izuzetka krase isključivo pozitivne osobine. Podela na dobre i loše junake izvršena je striktno po nacionalnoj pripadnosti. Film se nastavlja na jugoslovensku tradiciju partizanskih filmova sa jedinom razlikom da su izmenjeni idejni i politički predznak.⁴ Binarne opozicije dobri/loši, mi/oni pokazuju izraženi nacionalizam i mržnju koja se neprestano provlači kroz scene filma.⁵ Hrvatski filmski istoričar i teoretičar Ivo Škrabalo ne sumnja da je baš zbog toga film, kako on kaže, propao i kod kritike i kod publike, koja je prozrela ispraznost ove neuverljive konstrukcije.⁴

Crno-belo gledište na situaciju u Hrvatskoj ’90-ih godina, međutim nije jedini dramaturški problem koji film ima. Veoma često se publici situacije koje je videla objašnjavaju verbalno. Npr. kada se desi scena silovanja, likovi će nekoliko puta nakon toga među sobom saopštiti istu informaciju bez ikakvog razloga. Verbalna repeticija onogo što smo videli dovodila je do nerazvijanja radnje filma. Potrebu za podcrtavanjem i bespotrebnim objašnjavanjem, redatelj Lukas Nola je raconalizovao rečima: „Svi ti prvi ratni filmovi – najprije ne bih rekao da su bili ratni, nego su bili objašnjavački. Oni su stalno nešto nekome objašnjavali. Mi smo stalno imali potrebu, ne znam, ljudima u Sudanu ili Holanđanima objasniti što se ovdje događalo.“⁶ Poređenja radi, u Srbiji se 1993. godine snimao film Olega Novkovića Kaži zašto me ostavi, takođe ratni film o Peđi, mladiću iz Beograda koji odlazi na ratište u Vukovar. Dakle, jasno je da je sa obe strane postojala potreba da se priča o političkoj situaciji i ratnim dešavanjima i to se ne može zameriti Oji Kodar. Ono što joj se, pak, može i treba zameriti jeste realizacija teme kojom je odabrala da se bavi.

Zbog estetizacije političkih stavova i ideoloških uverenja i zbog očiglendnog propagandizma filma, Oja Kodar je neretko poređena sa Leni Rifenštal, nemačkom rediteljkom propagandnih filmova u cilju širenja nacizma. Iako su pojedini teoretičari (npr. Ivo Škrabalo) Leni priznavali makar zanatsko umeće, Oji spočitavaju i probleme u vizuelnom aspektu filma. Prebacuje joj se tehnički diletantizam⁷ i zanatski nedostaci u vidu nemotivisanih kadrova, skokovitih rezova, neuverljive glume, lošeg zvuka koji uzrokuje da se ton film u pojedinim scenama ne može razaznati.

Za gledanje ove mešavine patosa i samoviktimizacije „najdobronamjerniji mogući pristup jeste da gledatelj grca od smijeha svih sat i pol projekcije, ali to za sobom vuče i moralnu dilemu – stvari kojima se gledatelj smije u zbilji su vrlo ozbiljne.“⁸, kaže reditelj Josip Visković. Nemoguće je zaista smejati se filmu Vrijeme za… ali moguće je gledati ga sa distancom, bez emotivnog upliva pa je tako i osećanje dosade i besmisla manje.

U srpskoj dnevnoj štampi (Večernje novosti, članak Stručnjak za brade i članak Oja Kodar otkriva četnike u Politici sa kraja 1992. godine) film Vrijeme za… najavljivan je uz veoma podrugljive i cinične komentare. Istican je podatak da je njen partner Orson Vels glumio „četničkog vojvodu sa puno dostojanstva“⁹ u filmu Veljka Bulajića Bitka na Neretvi. U hrvatskim medijima (Vjesnik, tekst Učinit ću sve za Hrvatsku, septembar 1991. godine) isticano je Ojino patriotsko osećanje i želja da istinu (kako god ona bila shvatana u tom trenutku na ovoj teritoriji) proširi zapadnoj Evropi i Americi. Međutim, stav hrvatskih medija se promenio nakon premijere.

Poslednji radovi

Poslednji film Oje Kodar za koji potpisuje režiju zajedno sa slovenačko-američkim rediteljem Vasilijem Silovicem i u kojem takođe glumi je Orson Welles: The One-Man Band (1995), dokumentarac o Orsonu Velsu ispričan kroz njenu perspektivu. Takođe su prikazani mnogi materijali koji su bili zameci filmova koje nikada nije snimio, ideje koje je zapisivao, a nije stigao ili uspeo da realizuje.

Kao scenaristkinja zajedno sa Orsonom Velsom pisala je scenario za film The Big Brass Ring koji su kasnije preuzeli Džordž Hikenluper i F. X. Finej (realizovan 1999, reditelj Hikenluper). Njeno poslednje snimljeno scenarističko delo bilo je 2018. godine. Zajedno sa Orsonom Velsom je 1970. godine pisala i pokušala da snimi mokjumentari Druga strana vetra (The Other Side of the Wind) kao veliki Orsonov povratak u Holivud, ali filmski dvojac je nedostatak finansija zaustavio u tome. Skoro 40 godina kasnije Netfliks je otkupio prava i završio film. Kako se bez čitanja verzija scenarija ne može utvrditi autorstvo, pomenuti filmovi se neće razmatrati u analizi Ojinih radova.

Iako je bila u vezi sa najpoznatijim svetskim rediteljem koji je neminovno uticao na njeno stvaralaštvo, Olga Palinkaš, odnosno Oja Kodar, uspela je da izgradi svoj stil i ne ostane sasvim u njegovoj senci. Nikada nije prestala da se bavi temama koje su nju zanimale nezavisno od njega – njena otadžbina i žensko pitanje. I pored rediteljskog i scenarističkog rada, nastavila je da se bavi prvom pasijom, vajarstvom, i izlaže svoje skulpture u galerijama širom Evrope i Severne Amerike, premda u jednom intervju kaže da Orson Vels nikada nije posetio ni jednu njenu izložbu. Uspela je da ostane Olga/Oja, a ne samo ljubavnica Orsona Velsa. I kao što je reditelj jednom prilikom izjavio za nju: „ja njoj nisam potreban da bi postojala. Ona postoji sama za sebe. “¹⁰

¹ Los Angeles Magazine, članak Razing Kane, autor David Thomson, april 1996. godine, str. 83
² Heidl Janko, esej Ne mareći za kanone, online sajt Udruženja Kulturni klub, FILMOVI.hr, Hrvatska, 2015. godina
³ Gilić Nikica, Hrvatske cjelovečernje devedesete, Zarez 21-22/1999, str. 56.
⁴ Đerić Zoran, Novi ratni filmovi u Srbiji, Hrvatskoj i BiH, Akademija umetnosti Banja Luka, Republika Srpska, 2011. godina, UDK 355.01(497.1):778.5, str. 278
⁵ Radulović Hana, Analiza suvremenog hrvatskog filma u kontekstu ratnog stereotipa, Filozofski fakultet u Rijeci Odsjek za kulturalne studije, Hrvatska, 2017. godine, str. 9 i 10
⁶ Šošić Anja, Film i rat u Hrvatskoj, Refleksije jugoslavenskih ratova u hrvatskom igranom filmu, Zapis, Bilten hrvatskog filmskog saveza, Hrvatska, 2009. godina, strana 64-69
⁷ Kovačević, Sanja, Sramimo se naše stvarnosti. Intervju s Juricom Pavičićem, Hrvatski filmski ljetopis, 50/2007, str. 97-106.
⁸ Šošić Anja, Film i rat u Hrvatskoj, Refleksije jugoslavenskih ratova u hrvatskom igranom filmu, Zapis, Bilten hrvatskog filmskog saveza, Hrvatska, 2009. godina, strana 64-69
⁹ Večernje novosti, članak Stručnjak za brade, autor M.K., 12. decembar 1992. godine
¹⁰ Los Angeles Magazine, članak Razing Kane, autor David Thomson, april 1996. godine, str. 83

**********

Autorka cover ilustracije je Dajana Đukić: behance.net/dajana-dj.

Temat pored popularizacije zaboravljenih autorki jugoslovenskog filma, za cilj ima i vidljivost mladih umetnica u oblasti ilustracije. Zapratite i podržite Dajanu.

**********

Objavljeni tekstovi „Žene naše kinematografije“ su nastali u okviru projekta „LOKOMOTIVA – lokalna omladinska inicijativa“ koji sprovode udruženja „HMM…“ i „BalkanIDEA Novi Sad“, uz podršku programa „Novi Sad – Evropska prestonica mladih“ i Gradske uprave za sport i omladinu – Kancelarije za mlade.

**********

Tekstovi iz temata „Žene naše kinematografije“ uz podržku LOKOMOTIVE i navedenih partnera objavljeni su i u štampanom izdanju. Temat je ilustrovalo pet mladih žena, a štampan je u tehnici rizo štampe. Svi zainteresovani mogu potražiti štampano izdanje temata u bibliotekama, kao i PDF verziju na internetu.