Na osmom po redu festivalu jednominutnog i kratkog filma Mister Vorky u Rumi, član žirija za kratke filmove programa “9413” i urednik Arhiva alternativnog filma Doma kulture Studentski grad, Ivan Velisavljević, predstavio je izbor eksperimentalnih filmova snimljenih u okviru Akademskog filmskog centra (nekadašnjeg Akademskog kino kluba) i tom prilikom publiku upoznao sa dugom i bogatom tradicijom ove institucije u okviru koje su napravljeni neki od najznačajnijih alternativnih/eksperimantalnih filmova na prostoru bivše Jugoslavije. U skladu sa usmerenjem ovogodišnjeg festivala koji je u znaku odnosa filma i muzike, Velisavljević je napravio izbor (“Film o muzici / Film kao muzika”) od 7 ostvarenja koja nas sprovode kroz različite aspekte preplitanja ova dva medija.
Ivan Velisavljević, član žirija i urednik Arhiva alternativnog filma DKSG
U svom nastojanju da se izbegne naracija, alternativni film je od svojih početaka često oponašao strukturu muzike, pokušavajući da pronađe specifičan ritam vizuelnih prizora koji bi na gledaoca delovali onako kako tonovi deluju na slušaoca — mimo definisanih značenja. Najočitiji primer takvog pristupa u programu koji smo imali prilike da vidimo jeste film Kompozicija (1970) Vjekoslava Nakića. Predmet filma je, kao što naslov sugeriše, sama kompozicija. Na doslovnom nivou onoga što prikazuje, reč je o kompoziciji vagona, ali na nivou forme, kompozicija se odnosi na dva aspekta: strukturu pojedinačnih kadrova i strukturu celokupnog filma. U oba slučaja prisutno je pažljivo komponovanje, pa se “prava” tema filma ogleda u paralelizmima i varijacijama oblika i smenjivanju statičnih i dinamičnih deonica. Ovakav film, potpuno lišen značenja, približava se prirodi instrumentalne muzike, jer je forma ovde istovremeno i sadržaj, kadrovi se komponuju kao muzički tonovi, slažu se tako da zajedno stvaraju ritam, a pasaži su u kontrapunktnom odnosu.
Dok bi se Kompozicija mogla shvatiti u smislu “filma kao muzike”, Velisavljevićev izbor nudi i primere u kojima su film i muzika u specifičnom dijalogu. Prvi takav film je Pravac (1964) Tomislava Gotovca koji se bazira na interesantnoj napetosti između džez numere Djuka Elingtona i kadrova snimljenih fiksiranom kamerom sa tramvaja u pokretu, pa stoga ova dva elementa istovremeno deluju i skladno (zbog dinamike) i sukobljeno (nasuprot slobodnijoj formi džeza pravac pogleda kamere je zadat i nepromenljiv). Film Street spirit (1997) Zlatka Ćosića se može posmatrati i kao muzički spot, jer uz istoimenu pesmu Radioheada gledamo kadrove u kojima kamera prati nečije noge kroz različite gradske ambijente. Ova dva filma, pored slične prirode odnosa slike i zvuka povezuje i to što sa muzikom u oba slučaja korenspondira gradski pejzaž.
Pravac, Tomislav Gotovac
Sledeći aspekt dijaloga predstavljao bi film Nikole Đurića Nokturno (1974-2014) koji kreira meditativni ugođaj komponovanjem crno-belih prizora sa reke, zvukova prirode i haiku stihova Vladislava Bajca, dok se muzika (Šopenov Nokturno) javlja tek na samom kraju kako poslednji kadar prelazi u kolor, te se stiče utisak da se sve vreme očekivala, da je film samo svojevrsna uvertira za kompoziciju kao katarzu i razrešenje. Najradikalniji primer je film Miloja Radakovića Pogledaj šta činim zbog tebe (1986) u kome je slika redukovana na jedan crveno obojeni kadar bez ikakvog drugog sadržaja, koji prati džez muzika, čime autor na konceptualnom nivou postavlja pitanje — gde prestaje film a počinje muzika ili može li film i doslovno biti muzika.
Dva filma koja se izdvajaju, jer na osoben način prilaze temi, jesu Čudna kolekcija (1976) Radoslava Vladića i Koncert za harmoniku i paradajz (2000) Dragana Nikolića. Prvi film je jedini koji se može smatrati dokumentarnim i on predstavlja jednog obožavaoca tada velikih zvezda, Mikija Jevremovića i Đorđa Marjanovića, dok se drugi najbliže može opisati kao snimljeni performans u kome jedan muškarac svira, tačnije proizvodi kakofoniju na harmonici, a drugi halapljivo jede paradajz koji mu se cedi po licu i garderobi i tako priziva asocijaciju na krv i horor.
Prezentacija Ivana Velisavljevića se čini kao veoma efektno osmišljena, kroz nevelik broj primera uspeva da pokrije različite vidove prožimanja muzike i filma, ne zadržavajući samo na osnovnom i očekivanom nivou koji najčešće poznajemo iz komercijalnog filma. Ovaj izbor podstiče dalja promišljanja na ovu temu, koja odavno opseda filmske stvaraoce i o kojoj je i sam Slavko Vorkapić pisao u svojim teorijskim radovima.
